Videz la fonto/fonti por Sono

{{specala revizo}}{{riskribota}}
[[Arkivo:Processing of sound.jpg|thumb|right|300px|Skemo reprezentas l’emiso di signali audebla.]]
En [[Fiziko]], '''sono''' esas vibrado qua propagas su quale akustikala [[ondo]], tra transmiso-moyeno solida, liquida o gasoza. En homala [[fiziologio]], "sono" signifikas l'audo di ca ondi, e lua percepto dal [[cerebro]].<ref>{{Citez jurnalo od edituro‎ |editero=Western Electrical Company |titulo=Fundamentals of Telephone Communication Systems |publikigita ye=1969 |pagini=2.1}}</ref> Nur akustikal ondi kun [[frequenco|frequenci]] inter 20 [[Hertz|Hz]] e 20 KHz - nomizita audiofrequenco - povas esar perceptata da homi. Sub [[atmosferala preso]] equivalanta olta di [[marala nivelo]], li reprezentas sono-ondi longa de 17 metri til 1,7 centimetri.

== Sono-propago ==
* En kompresebla moyeno, exemple [[aero]], sono propagesas segun formo di preso-vario kreita da sonala fonto. Exemple, [[Sonobuxo|sonobuxi]] uzas ta mekanismo. Notez ke nur la kompreso diplasas su e ne la molekuli di [[aero]], mem kelka mikrometri. Kande on observas cirkli en aquo, l'ondo diplasas su ma l'aquo restas en la sama loko - ol movas vertikale e ne sequas l’ondi (stopilo pozita sur l’aquo restas en la mem poziciono sen diplasar su). Pro to, ne existas « vento » ante sonobuxo. 
* sono-rapideso dependas de naturo, temperaturo e preso de la moyeno. Pro ke aero es proxim [[perfekta gaso]], la preso havas tre poka influo sur sono-rapideso. La rapideso di sono en perfekta gaso kalkulesas per la formulo <math>c=\frac{1}{\sqrt{\rho\chi}}</math> o <math>\rho</math> es volumina maso di gaso e <math>\chi</math> lia kompresebleso. On vidas do ke sono-rapideso diminutas kande gaso-denso augmentas, e kande lua kompresebleso (la kapaceso di modifikar lua volumino pro koakt-efekto) kreskas.
* Sono-ondi diplasas su cirkume 344 metri po sekundo che aerala temperaturo di 20 °C, parkuranta cirkume 1 kilometro ye singla tri sekundi. To esas utila por mezurar quante proxima falis ula [[fulmino]] dum [[sturmo]] (lum-rapideso posibligas perceptar li preske instante). Che [[aquo]] sono-rapideso esas 1482 metri po sekundo, ed en stalo ol esas 5050 m/s. Sono ne propagesas tra [[vakuo]], nam ne existas materio por suportar l'ondi produktita.

== Frequenco ed alteso ==
Sonala frequenco expresesas en [[Hertz]] (Hz), direte ligita kun l'alteso di perceptita sono, ma es sole un ek la kompozanti (videz [[Psikoakustiko]]). Kun febla frequenco korespondas grava sono, kun alta frequenco akuta sono.

Omna vivanta enti posedanta audo-kapableso povas perceptar nur parto ek sono-spektro.

* Meza homala orelo perceptas nur soni situita inter 30 Hz (soni infre ca limito nomizesas ''infrasoni'') e 15 kHz (soni qui superiras ca limito nomizesas ''ultrasoni''), tamen, to varias segun l'evo di individuo.
* [[kato|kati]] povas perceptar soni til 25 KHz.
* [[hundo|hundi]] perceptas soni til 35 kHz.
* [[vespertilio|vespertilii]] e [[delfino]] til 100 KHz.
* [[elefanto|elefanti]] perceptas soni infre 30 Hz.

== Amplitudo ed intenseso ==
Altra importanta karaktero di sono esas l'[[amplitudo]]. La percepta intenseso dependas (inter altri) dil amplitudo : sono povas esar forta o dolca (muzikisti dicas ''forte'' o ''piano''). En aero l’amplitudo korespondas ad variani di ondo-presi.

=== Mezur-unajo ===
Preso ofte mezuresas en Pascal, en [[akustiko]] l’intenseso mezuras su da [[decibelo|decibeli]] (dB). To es unajo qua uzas [[logaritmo]] sive di raporto di sona [[muzikala akustiko#intenseso|intenseso]] sur l'intenseso di refero expresita da [[watto|watti]] per metro quadrato (10<sup>-12</sup>W.m<sup>-2</sup>), sive di raporto di preso produktita sur refero-preso, indikita da pascali (2.10<sup>-5</sup> Pa). Ul esis selektita tale per ke to permesas havar cifri facila manipulebla, qua ne devenas tre granda o mikra (logaritmo), e per ke ta aceso korespondas plu bona akustiko ke percevas homala orelo kom [[audado|sonora senco]]. Ma atencez, nociono di sonora levelo donas sole konfuza ideo di percepta senco, nam facas konsiderar orelo-sencala, qua varias precipue segun sono-frequenco (orelo es min sentebla ek basa frequenci). Plu bona proximigo di percepta volumino es donita en [[dBA]] (equilibrigas A).

La minima sonala frequenco perceptebla dal homo korespondas a 0 dB, e ne absoluta silenco. Ta valoro havis selektita da experimentado per sono di frequenco 1000 Hz, valoras 10<sup>-12</sup> W.m<sup>-2</sup>, tamen la maxim multa personi havas audebla solio supere 0 dB (proxim 4 dB). Doloranta solio es 130 dB, ma l’orelo povas subisita domaji de 85 dB (''videz [[Psikoakustiko]]''). Suficas chanjar la refero di povo o di preso (P<sub>0</sub> o W<sub>0</sub> en formulizi infra) per ke skalo di volumini sive totale chanjita. Pro to gradua decibeli sur la volum-butono di [[kateno Hi-fi]] ne korespondar kun akustikal leveli ma kun elektrika povi di ekirar dil ampligo, to ke havas quasi nula komuna.

== Timbro ==
Timbro determinas sono-''koloro'', qua  ne es tre facila definar altre ke negativa maniero.

== Spaco-tempo ==
Quale omna perceptebla fenomeni, tempo agigas fundamentala rolo per akustiko, nome en [[muziko]]. Existas mem tre strikta relati inter spaco e tempo, nam sono esas ondo qua propagas su en spaco dum tempo.

On distingas tri granda klasi di akustikal signali :
* periodala : Signali do la formo iteras en tempo (ad identa) ;
* hazardala : Signali qui ne havas periodala karakteri. En infra, e ordinare, on interesas su ke ad restrikta ensemblo di ta signali ; to qua havas statistika stabila en tempo. On nomas li ergodika hazardala signali. Konkrete, to es kazo di bruisi (blanka o roza).
* impulsa: Signali qua ne repetas en tempo e havas determina formo.

{{PA|Fourier-transformo}}

== Referi ==
{{reflist}}
[[Kategorio:Sono| ]]
[[Kategorio:Akustiko]]